He ra e kore e warewaretia

He kitenga kanohi, he hokinga mahara – ka ora ano nga korero mo nga tama toa.  E hia ke nei nga whakaahua o nga hoia o tenei rohe e iriiri ana ki nga pakitara o te Whare Whakamaumahara i a Kamupene C.  Ka pa mai te aroha i te tirohanga atu o te morehu hoia a Noel Raihania e hikoi ana ki te taha o nga tini whakaahua o ana hoa o te rua tekau ma waru, ratau ma kare i koroheketia penei i a ia. “Kua roa tenei ra e taria ana kia kore ai ratau e warewaretia”.

Kare i arikarika nga iwi i rumene atu ki Turanganui a Kiwa mo te whakapuaretanga o te whare whakamaumahara hou, tona wha tekau mano tangata e ai ki te ropu whakahaere a Nga Tama Toa.  I waenga i te whakaminenga te Minita Manatu Taonga a Chris Finlayson, nana te whakamiha ki tana ‘hoa piripono’ a Dr. Apirana Mahuika, ara, mei i kore ko ia kua kore hoki te whare.

I ahu mai nga tama toa o Kamupene C i nga iwi e ono o te Tairawhiti mai i Tarakeha ki Paritu.  Ko atu i te kotahi mano, kotahi rau nga hoia me nga nehi i haere ai ki te mura o te ahi i te Pakanga Tuarua o te Ao, a, kei te tihi o nga rohe a Te Tairāwhiti mo te nui o nga hoia i hinga.  E ono nga pou e tu heteri ana ki waho o te whare taonga hei whakakorero i nga iwi o nga hoia ra, he mea whakairo e nga pia a te tohunga toi a Derek Lardelli, nana ano te whare i whakarakei.

Ko te manawa tonu o te whare, ko nga patu whero e rua me nga whakaahua o nga hoia o Kamupene C o runga.  Ia tangata ka kuhu ki roto, he hononga whakapapa ona ki nga hoia e iriiri mai ana.  He mea miharo rawa ki te kite i nga kuia maha e pa ringa ana ki nga whakaahua o nga tama toa, maringi ana nga roimata, ka ora mai ano nga mahara.  Kei te korero te mokopuna a Reremoana  ki tona kuia a April Papuni mo ona koroua Papuni maha e iriiri mai ana. Kua kitea e te mokopuna tuarua a Kapene Wananga Haig, e Pare Kutia, te whakaahua o tona tipuna.  E whakamarama ana a Na Raihania i nga tohu o te rua tekau ma waru ki tana ake mokopuna.  Aue te aroha!

Ka tu te Whare Whakamaumahara i a Kamupene C hei taonga whakahi  ma tatau, hei taonga korero ma nga uri whakaheke.  Koia hoki te whakatinanatanga o te turuapo i tukua iho mai e Ta Apirana Ngata mo te utu nui i utua e te Tairawhiti kia orite ai te mana o te Maori ki to te Pakeha, ki te whenua tonu o ona matua tipuna. Ma te whare nei e marama ai te motu whanui ki taua utu nui.

Ka maumahara tonu matau i a ratau.

NGA TAMA TOA: HE TOTO HEKE, HE TIPARE HERE KI TE UKAIPO.

In addition to the opening of the whare, the day was also the official launch of the reo edition of Nga Tamatoa: The Price of Citizenship.

Over a five year period the book was translated by a group of respected translators from the six iwi who contributed their men to C Company.The book which retails for $70 can be purchased from all good book stores, and the Tairawhiti Museum in Gisborne.

To view more images from the day visit TRONPnui’s facebook page. (Photography by Trudy Lewis).